ATATÜRK’ÜN YABANCILARDAN ALIP MİLLİLEŞTİRDİĞİ VARLIKLAR
ATATÜRK’ÜN YABANCILARDAN ALARAK MİLLİLEŞTİRDİĞİ VARLIKLAR
12 Kasım 2023
Kurtuluş Savaşımız, 30 Ağustos büyük askeri zaferine, 9 Eylül’de emperyalizmin maşalarının denize dökülmesine, siyasi varlığımızın ve devlet egemenliğimizin Lozan zaferi ile emperyalist devletlerce de tanınmış olmasına rağmen, henüz tamamlanmamıştır.
Bizzat Atatürk, tam bağımsızlık için daha yapılması gereken önemli görevler olduğunu şu sözlerle işaret etmektedir;
“Tam bağımsızlık ancak ekonomik bağımsızlıkla olur.”
“Bir devletin maliyesi bağımsızlıktan yoksun olunca, o devletin bütün hayatî kısımlarında bağımsızlık felç olmuştur.”
“Siyasi, askeri zaferlerle ne kadar büyük olursa olsunlar ekonomik zaferlerle taçlandırılmazsa kazanılan zaferler kalıcı olmaz, az zamanda kaybedilir.”
Ekonomik bağımsızlık için ise, dört önemli alanda görevleri tamamlamak lazımdır.
1-) Osmanlı’ya Düyun’u Umumiye esaretini ve kanlı Reji idaresini uygulattıran borçlardan kurtulmak, Osmanlının mirasını üstlenen Türkiye Cumhuriyetin önündeki görevlerden biridir.
Bununla ilişkin olarak fiili olarak Merkez Bankası durumundaki Fransız İngiliz ortak Bankası olan Osmanlı Bankasından kurtulmak, ona verilen imtiyazları elinden almak gerek.
2-) Türk milletinin boynundaki esaret halkaları olan Düyun-u Umumiye ve Reji İdarelerini süpürüp atmak, el koydukları devlet gelirlerini Cumhuriyet hazinesine kazanmak gerek.
3-) Osmanlı devleti tarafından, demiryolu, maden, petrol, elektrik, havagazı, tersane, liman, gemi işletmeciliği, tütün, telefon, posta başta olmak üzere neredeyse bütün ekonomik değerlerimizin ikram edildiği emperyalist şirketlerin elinden bu varlıklarımızı tek tek alarak millileştirmek ve kamulaştırmak lazımdır.
4-) Sanayide, tarımda, eğitimde, sağlıkta büyük bir atılım gerek, yüzlerce fabrika ve işletme kurmak gerek, her biri ayrı diyarlarda sefil hayatlar yaşayan halkı milli bir ekonomide birleştirmek gerek.
İşte o zaman tam bağımsızlık gerçek manada ete kemiğe bürünmüş olacaktı.
Önceki yazıda, Atatürk döneminde inşa edilen kurumları ve işletmeleri sıralamıştık.
Bu yazıda ise, Atatürk’ün önderliğindeki Cumhuriyet devletinin emperyalistlerin elinden alarak millileştirdiği ekonomik değerlerimizi göreceğiz.
Göreceklerimiz, aslında Osmanlı devletinin nasıl bir ekonomik işgale uğratıldığının da fotoğrafıdır. Gelin yakından bakalım.
ATATÜRK DÖNEMİNDE MİLLİLEŞTİRMELER
1923 YILI
• II Abdulhamid, emperyalist devletlerle 15 Ekim 1881 (28 Muharrem 1299) tarihinde imzaladığı Muharrem Kararnamesi ile kurulacak Düyun-u Umumiye-i Osmaniye Varidat-ı Muhassasa İdaresi tarafından, ödeyemediği borçların bizzat tahsil edilmesini kabul ediyordu. Tarihe Düyun-u Umumiye İdaresi olarak geçen bu dönemde, yönetiminde ikisi Türk, birer İngiliz, Fransız, Alman, Avusturyalı ve İtalyan toplam 7 kişi bulunan şirkete, Osmanlı topraklarında tuz, ipek, tütün, alkollü içecek ve balık sektörlerinden gelecek vergilere el koyma yetkisi verilmişti.
Öyle ki, 1912 yılı kayıtlarına göre Osmanlı Maliye Bakanlığında 5 bin 500 memur çalışmasına rağmen, Osmanlıyı haraca bağlayan bu örgütün Osmanlı topraklarındaki memur sayısı 9 bin idi.
Cumhuriyet Hükümeti ve Atatürk, Lozan Anlaşması ile 42 yıllık bu karanlığa son verdi, Düyun-u Umumiye’yi topraklarımızdan süpürüp attı.
1925 YILI
• Cumhuriyetin ilk işi, Memalik-i Şahane Duhanları Müşterekül Menfaa Reji Şirketi’nin, kısaca Reji İdaresinin egemenliğine son vermek oldu.
Osmanlı Devletinin borçlarını bizzat tahsil etmek amacıyla tütün, tuz ve kahve başta olmak üzere devlet gelirlerine el koyan ve 20 binden Türk köylüsünü vurarak katleden Reji İdaresi, 1 Mart 1925'te 4 milyon Fransız Frankı ile tüm hak ve yetkileri ile satın alındı ve devlete devredildi. 26.11.1925’te 558 sayılı Tütün İdare-i Murakatesi ve Sigara Kağıdı İnhisarı Hakkında Kanunu, 1930 yılında da Tütün İnhisarı Kanunu çıkarıldı.
Böylece, Reji idaresi kovulmuş, yurttaşlarımız özgürleştirilmiş, devlet gelirleri gasptan kurtarılmış ve tütün devlet tekeline alınmıştı.
• Alman bankası Deutsche Bank und Disconto-Gesellschaft’a ait Ergani Bakır Anonim Şirketinin elindeki Ergani madeninin yüzde 50’si, devletçe kurulan Ergani Bakır İşletmesi A.Ş. tarafından 1.5 milyon lira ödenerek satın alındı.
1926 YILI
• Yabancıların elindeki petrol ve benzin ithalatı yetkisi devlet tekeline alındı.
• Çıkarılan 792 Sayılı Petrol Kanunu ile Türkiye sınırları içerisinde doğal yakıt maddeleri ile petrol türü ürünlerin arama ve işletme hakkı maden kanunu ile devlete devredildi.
• Yabancıların kontrolündeki sektöre el konuldu, alkollü içki üretimi ithali ve satışı, devlet tekeli altına alındı.
• Kabotaj Kanunu çıkarıldı. 30 Ağustos zaferimizle topraklarımızdaki işgalcilerin egemenliğine son veren Türk Milleti, Kabotaj Kanunu ile de denizlerdeki emperyalist egemenliğine son vererek ikinci zaferi kazanmış oldu. Denizlerimizdeki, karasularımızdaki egemenlik hakkı yabancıların elinden alındı. Türk karasularında Türk devletinin egemenliği sağlandı. O yıldan itibaren 1 Temmuz kabotaj bayramı olarak kutlanmaktadır.
1927 YILI
• Kafkas Bakırları Ltd Şti, Murgul Bakır madenini elinde bulunduruyordu. Şirket 1927 yılında tasfiye edildi. İşletme millileştirildi ve 1937 yılında ETİBANK bünyesine aktarıldı.
• Yabancıların elindeki reasürans ve mükerrer sigorta devlet tekeli haline getirildi. Milli Reasürans Anonim Şirketi Kuruldu.
1928 YILI
• Mersin-Tarsus-Adana Demiryolu Hattını elinde bulunduran Avusturyalı Şark Demiryolları Şirketine ait Anadolu Demiryolu Şirketinden satın alındı, 1.032 kilometrelik Mersin-Tarsus-Adana demiryolu hattı kamulaştırıldı ve millileştirildi.
1930 YILI
• Belçikalıların elindeki Kibrit ve Çakmak Tekeli kaldırıldı, devlete devredildi.
1931 YILI
• T.C. Merkez Bankası faaliyete başladı. Osmanlı Bankasına verilen ayrıcalıklara son verildi.
1932 YILI
• Alman şirketlerin elindeki Bağdat Demiryolu Hattının Türkiye’deki bölümü olan 140 kilometrelik Adana-Fevzi Paşa Hattı satın alınarak millileştirildi ve kamulaştırıldı.
1933 YILI
• İzmir Rıhtım Şirketi ve rıhtımda işletilen tramvay, 7 milyon 827 bin 690 Fransız Frankı ödenerek satın alındı, millileştirildi ve kamulaştırıldı.
• Bursa’nın ham ipeğini Avrupa ülkelerine götürmek amacıyla kurulan 41 kilometre uzunluğundaki Mudanya-Bursa Demiryolu Hattının işletmesi 1928’den itibaren terk edildi. 1928’de başlayan millileştirme programı 1933 yılında tamamlanarak hat millileştirildi ve kamulaştırıldı.
Aynı hat, zarar ediyor gerekçesi ile 1948’de durduruldu. 1953 yılında da tamamen söküldü hat. Bursa’da hazin bir öykü olarak anlatılmaktadır hala.
• Fransız-İtalyan ortaklığının işlettiği Keçiborlu Kükürt İşletmesi millileştirildi ve kamulaştırıldı.
• Fransızların elindeki İstanbul Su Şirketi 1 milyon 300 bin 183 Fransız Frankı ödenerek satın alındı, millileştirildi ve İstanbul Belediyesine devredildi.
1934 YILI
• İstanbul Rıhtım, Dok ve Antrepo Şirketi 1 milyon 400 bin Fransız Frankı ödenerek yabancılardan satın alındı, millileştirildi ve kamulaştırıldı.
• Fransız Société Ottomane du Chemin de fer de Smyrne-Cassaba et Prolongements şirketinin elindeki 81 kilometrelik İzmir-Kasaba Demiryolu Hattı satın alınarak milleştirildi, kamulaştırıldı.
1935 YILI
• İtalyanlara 1913 yılında verilen Haliç’te Gemi İşletmeciliği imtiyazı kaldırıldı. İtalyanların elindeki 17 gemi satın alındı, millileştirildi ve İstanbul Belediyesi’ne devredildi.
• İzmir-Aydın Demiryolu Hattı Fransızlardan satın alındı, millileştirildi, kamulaştırıldı
• Belçikalı şirketin elindeki İzmir Bölgesinin elektrik üretimi ve dağıtımı millileştirildi ve kamulaştırıldı.
• İtalyan Marelli Şirketinin elindeki Edirne, Tekirdağ, Bursa, Balıkesir, Kastamonu ve Gaziantep Bölgesinin elektrik üretimi ve dağıtımı millileştirildi ve kamulaştırıldı.
• Macar Ganz Şirketinin elindeki Antalya, Konya, Ödemiş ve Diyarbakır Bölgesinin elektrik üretimi ve dağıtımı millileştirildi ve kamulaştırıldı.
• Alman AEG şirketinin elindeki Ankara Bölgesinin elektrik üretimi ve dağıtımı millileştirildi ve kamulaştırıldı.
• Alman Bergman Şirketinin elindeki Ordu, Samsun, Giresun Bölgesinin elektrik üretimi ve dağıtımı millileştirildi ve kamulaştırıldı.
1936 YILI
• İstanbul Telefon Şirketi, 10 Haziran 1936 tarih ve 3026 Sayılı İstanbul Telefon Tesisatının Satın Alınmasına Dair Hükümetle Şirket Arasında Akdedilen Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun ile İstanbul Telefon Türk Anonim Şirketi’nden 800 bin İngiliz Lirası ile satın alınarak millileştirildi ve kamulaştırıldı.
• Ergani Bakır İşletmesi, Alman şirketinden satın alınarak millileştirildi, kamulaştırıldı.
• Bugün Zonguldak kömür havzası diye bilinen Ereğli Kömür İşletmeleri, Fransızların elindeydi. Fransızların Ereğli ve İstanbul’daki bütün varlığının millileştirilmesi kanunu çıkarıldı.
• Edirne-Sirkeci Demiryolu Hattı satın alındı ve kamulaştırıldı.
1937 YILI
• 1936’da çıkarılan kanun gereği, Fransızların Ereğli Şirketi, Şirketin elindeki Ereğli Limanı, Zonguldak-Çatalağzı Demiryolu Hattı ve Kömür Madeni İşletmeleri 3.5 milyon lira ile satın alındı, millileştirildi ve kamulaştırıldı.
• 120 kilometrelik Erzurum-Sarıkamış Demiryolu Hattı yabancılardan satın alınarak millileştirildi, kamulaştırıldı.
• Toprakkale - Payas Demiryolu Hattı satın alındı ve kamulaştırıldı.
1938 YILI
• İstanbul’un elektrik imtiyazını elinde bulunduran Belçika merkezli İstanbul Türk Anonim Elektrik Şirketi hükümet tarafından satın alındı, 16.07.1939 yıl tarihli ve 3645 sayılı “İstanbul Elektrik, Tramvay ve Tünel İdareleri Teşkilât ve Tesisatının İstanbul Belediyesine Devrine Dair Kanun” ile İETT ile birleştirildi ve İstanbul Belediyesine devredildi.
• 25 Nisan 1938 tarih ve 3375 Sayılı İzmir Telefon Tesisatının Satın Alınmasına Dair Hükümetle Şirket Arasında Akdedilen Mukavelenin Tasdiki Hakkındaki Kanun ile İzmir Telefon Türk Anonim Şirketinden İzmir şehrinin telefon tesisatı 1 milyon 200 bin liraya satın alındı, millileştirildi ve PTT’nin yönetimine verilerek kamulaştırıldı.
• Yabancıların elindeki İzmir Telefon 1 milyon 200 bin TL’ye satın alındı ve millileştirilerek kamulaştırıldı. Yine yabancıların elindeki İzmir Su 1944 yılında satın alındı ve millileştirildi.
• Alman şirketi Bomonti-Nektar Şirketinin sözleşmesi sona erince millileştirildi, İnhisarlar Genel Müdürlüğüne devredildi.
• Fransızların elindeki İstinye Tersanesi millileştirildi ve Denizbank’a devredildi.
İNÖNÜ DÖNEMİNDE MİLLİLEŞTİRMELER
1939 YILI
• Alman Siemens’in işlettiği Kuvarshan Bakır Madeni millileştirildi ve ETİBANK Kuvarshan Bakır Madeni İşletmesi adını aldı.
• İstanbul Tramvay ve Tünel İşletmeleri ayrı ayrı satın alındı, millileştirildi ve kamulaştırıldı.
• Ankara Havagazı İşletmesi satın alındı, milleştirildi ve kamulaştırıldı.
1942 YILI
• İzmir Tramvay ve Elektrik Şirketi satın alınarak millileştirildi ve 1943 yılında İzmir Belediyesi’ne devredildi.
1945 YILI
• Ormanlar koruma amacıyla devletin mülkiyetine geçti.
• Şirketi Hayriye (İst. Şehir Hatları vapur işl.) devlet tarafından satın alındı.
KAYNAK
-Atatürk’ün Diktiği Ağaçlar – Nazmi Kal - Salmar Basım Yayıncılık
-Atatürk’ün Millileştirmeleri ve Devletleştirmeleri Günümüzde Özelleştirmeler – Yıldırım Koç – Yol-İş / Tekgıda-İş / Tes-İş / Orman-İş Ortak Yayını No: 23
-Atatürk, Ekonomi ve Milliyetçilik – Cazim Gürbüz – Nergiz Yayınları
-1856’dan 2006’ya Demiryollarının 150 Yılı – Dr Fethullah Akın / Filiz Sultanoğlu – Demiryol-İş Yayınları